: English
جواهرات نه تنها بهعنوان نماد زیبایی و زینت بلکه بهعنوان ابزارهای بیان هویت، اعتقادات و ارتباطات اجتماعی از دیرباز در زندگی انسانها نقش داشتهاند. پاسخ به این سؤال که «اولین جواهر چه زمانی ساخته شد» ما را به اعماق تاریخ مشترک انسان و اجدادش میبرد؛ زمانی که هنر و نمادگرایی آغازین، در قالب قطعات ساده اما پرمعنا، پدیدار شد.
مفهوم «جواهر» در خوانشی باستانشناسانه
در مطالعات پیشاتاریخ، به هر قطعهٔ زینتی که انسان یا اجداد انسان آن را از مواد طبیعی تراشیده یا برش داده و بهمنظور آویختن یا نصب بر بدن استفاده کرده باشد، «جواهر» گفته میشود. این زیورها میتوانستند مهرههای صدفی، دانههای سنگی سوراخدار یا حتی تکههای استخوان و عاج جانوری باشند.
شواهد اولیه: صدفهای سوراخدار در شمال آفریقا
قدیمیترین آثار شناختهشده از زیورآلات، مهرههای صدفی سوراخدار از منطقهٔ اورانیس در تونس امروزی هستند که قدمت آنها به حدود ۱۴۰ هزار سال پیش باز میگردد. این مهرهها از صدفهای دریایی «نَساریوس» (Nassarius) تهیه و سوراخ شدهاند تا بهعنوان گردنبند یا دستبند مورد استفاده قرار گیرند. وجود چنین زیورهایی در میان انسانهای اولیه نشان میدهد که پیش از مهاجرت بشر از آفریقا، مفهوم نمادگرایی و زینت در ذهن آنها جای گرفته بود.
یافتههای جنوب آفریقا: غار بلومبوس
در غار «بلومبوس» (Blombos) در سواحل جنوبی آفریقا، مهرههای صدفی رنگآمیزیشدهای کشف شده که قدمت آنها حدود ۷۵ هزار سال پیش تخمین زده میشود. برخی از این مهرهها با رنگ طبیعیِ سنگهای زیستی (اوکر) پوشش داده شده و نشانهٔ آن است که انسانهای اولیه نهتنها زیور میساختند، بلکه برای تزئین و متمایز ساختن آنها نیز سرمایهگذاری هنری میکردند.
شواهد نئاندرتالها
تحقیقات اخیر نشان میدهد که نئاندرتالها نیز به ساخت زیور علاقهمند بودهاند. در غار «بیزموون» در مراکش، مجموعهای از مهرههای صدفی با قدمت حدود ۱۴۲ هزار سال پیش کشف شده است. این مهرهها احتمالاً توسط نئاندرتالها سوراخ و آویخته شدهاند که بیانگر توانایی نمادگرایی و کاربرد زینت حتی در گونههای غیرانسانی نزدیک ماست.
سنگهای نیمهقیمتی و عاج در دوران پارینهسنگی میانی
پس از مهرههای صدفی، انسانها بهتدریج از دانهها و سنگهای نیمهقیمتی مانند عقیق، کوارتز و فیروزه استفاده کردند. نمونههایی از مهرههای سنگی سوراخدار در لایههای پارینهسنگی میانی اروپا (حدود ۴۰–۵۰ هزار سال پیش) مشاهده شده است. همچنین استفاده از عاج پستانداران کوچک مانند گوزن در قالب پلاکها و آویزها رواج یافت.
معنی نمادین و اجتماعی زیورآلات آغازین
زیورآلات اولیه بیش از آرایش شخصی بودند؛ آنها پیامهایی از تعلق به گروه یا قبیله، وضعیت اجتماعی، یا حتی باورهای مذهبی منتقل میکردند. رنگ و نوع مواد بهکاررفته میتوانست نشاندهندهٔ مسیرهای تجاری، ارتباطات فرهنگی و سطح فناوری سازندگان باشد. بهعنوان مثال، صدفهای دریایی در فواصل دور از دریا به درون مناطق خشک منتقل میشدند که نشانهٔ مبادلات میانقارهای بود.
ادامه تکامل در عصر برنز و پس از آن
با پیشرفت فلزکاری در هزاره چهارم ق.م، جواهرات فلزی از مس و برنز و سپس طلا و نقره جایگزین مهرههای صدفی و سنگی شدند. تکنیکهای پیچیدهتری مانند ریختهگری تلفیقی و میناکاری امکان خلق زیورآلات با جزئیات بسیار بالا را فراهم آورد. اما اصل نمادگرایی و ضرورت اجتماعی زیورآلات همچنان پایدار ماند.
کلام آخر
اولین جواهرات ساختهشده توسط اجداد انسان، مهرههای صدفی سادهای بودند که بیش از ۱۴۰ هزار سال پیش در آفریقا سوراخ و آویخته شدند. این قطعات کوچک اما نمادین، آغازگر مسیری طولانی در تاریخ هنر و فرهنگ بودند که تا امروز ادامه دارد. از آن مهرههای ابتدایی تا دیزاینهای مدرن معاصر، جواهرات همیشه پیوندی بودهاند میان هویت فردی، ارتباطات اجتماعی و خلاقیت هنری بشر.